De neemboom, oftewel de 'dorpsapotheek'

De neemboom (Azadirachta indica), ook wel margosa genoemd, geniet in India al eeuwenlang grote bekendheid vanwege de vele genezende eigenschappen. De neem, die ook wel eens 'wonderboom' of 'dorpsapotheek' wordt genoemd, bevat stoffen die ontstekingen remmen, bacteriën bestrijden en het immuunsysteem stimuleren. De eerste medische teksten in het Sanskriet maken melding van de gunstige invloed van de vruchten, de zaden, de olie, de bladeren, de wortelen en de schors van de boom. Al deze delen van de boom worden in de ayurvedische geneeskunst al eeuwenlang gebruikt voor de behandeling van diverse gezondheidsproblemen. Overigens heeft neem ook in Zuid-Amerika en in het tropische Afrika, waar de boom pas later geïntroduceerd werd, een bijzondere reputatie verworven vanwege zijn vele eigenschappen.

Vandaag staat neem vooral bekend vanwege de algehele antiseptische werking. Daarvoor wordt de boom op dit moment het meest gebruikt. Van preparaten op basis van neemextracten is aangetoond dat ze zeer effectief werken bij een groot aantal huidziekten, wonden en geïnfecteerde brandwonden. De bladeren worden gebruikt in een soort puree of in een aftreksel. Ze worden vaak aangeraden bij steenpuisten, zweren of eczeem. De olie wordt vaak gebruikt bij huidaandoeningen als scofuloderma, zweren of herpes.

Er wordt melding gemaakt van vele andere gunstige werkingen die neem zou hebben voor een groot aantal gezondheidsproblemen, maar deze eigenschappen zijn nog niet bevestigd in onafhankelijke, gecontroleerde onderzoeken. De aanwijzingen die er tot nu zijn, geven echter wel aan, dat neem in de toekomst mogelijk nog veel breder ingezet kan worden.
Deze veelbelovende, maar nog niet bewezen eigenschappen betreffen onder andere de bestrijding van ontstekingen en zweren en de verlaging van de bloeddruk.

Het traditionele gebruik van neem in India

In de tijd dat de Veda's werden opgesteld, werd neem 'Sarva Roga Nivarini' genoemd, oftewel: 'die alle aandoeningen en ziekten kan genezen'. Eeuwen later wordt de boom nog steeds op die manier gezien. Met de komst van de Portugese, Britse en Franse kolonisten op het Indiase subcontinent werden bepaalde traditionele gebruiken afgeschaft. Zo ook de bescherming van de oogst en van granen middels neembladeren. Hiervoor werden nieuwe technieken in gebruik genomen. Het gebruik van neem bleek echter diep verankerd in de Indiase mentaliteit, en vandaag de wordt neem niet alleen gebruikt ter behandeling van verschillende ziektes, maar is het eveneens te vinden in tandpasta, zeep, heilige sacramenten en in voedingsmiddelen voor miljoenen bewoners van India.

In de jaren 20 van de vorige eeuw werd er door het Indiaas instituut voor de wetenschap in Bangalore voor het eerst onderzoek gedaan naar een mogelijk commercieel gebruik van neem. Tot aan 1933 werd de 'koek van de neem' (de samengeperste neem waaruit men de olie had gewonnen) gebruikt voor het bemesten van suikerbietenplantages en voor het afstand houden van de termieten...

Mahatma Gandhi was overtuigd van de positieve effecten van Neem. Hij hield dagelijks gebedsbijeenkomsten bij de Sabarmati Ashram onder een neemboom. Een chutney van de bladeren van neem maakten deel uit van zijn dagelijkse voeding.

Schimmelbestrijdende en antibacteriële werking

In de ayurvedische geneeskunst in India worden oliën van neemzaad, neemextracten op waterbasis, neempoeder en de rook van brandende neem al eeuwenlang gebruikt voor de preventie en behandeling van aandoeningen die gerelateerd zijn aan schimmels.

Het extract van neemblad en de olie van neem hebben een aangetoonde effectieve werking bij schimmels die het menselijk lichaam aantasten. Deze schimmels vormen een toenemend probleem en zijn lastig te beheersen met behulp van synthetische schimmels. Een laboratoriumtest¹ heeft de doeltreffendheid aangetoond van een preparaat op basis van neem bij 14 veelvoorkomende schimmels, waaronder de volgende soorten:

- Trichofyton, beter bekend als 'zwemmerseczeem', een schimmel die vooral voorkomt in het haar en op de nagels;
- Epidermofyton, een soort 'herpes' die de huid van nagels en voeten aantast;
- Microsporum, een soort herpes die haar, huid en soms ook de nagels aantast;
- Trichosporon, een schimmel die voorkomt in het maagdarmstelsel;
- Geotrichum, een schimmel die lijkt op gist, en die verantwoordelijk is voor infecties aan de bronchiën, de longen en verschillende sijmvliesmembranen;
- Candida, een schimmel die lijkt op gist en die van nature voorkomt in een normale, gezonde slijmvliesomgeving. Deze schimmel kan echter oncontroleerbaar worden en een bron van wondjes vormen in de mond, de vagina, op de huid, de handen, en in de longen.

Het extract van de bladen, de zaden en de schors van neem hebben een breedspectrum antibacteriële werking bij Gram positieve- of Gram negatieve micro-organismen, waaronder M. Tuberculose en stammen die resistent zijn tegen streptomycine². Uit testen blijkt dat het pathogene bacteriën remt, waaronder:

- Staphylococcus aureus³, waaronder een groot aantal stammen dat nu resistent is geworden tegen penicilline en andere antibiotica. Dit verklaart waarom in ziekenhuizen vaak stafylokokkeninfecties uitbreken;
- Salmonella typhosa⁴. Deze bacterie leeft in voedingsmiddelen en water en is verantwoordelijk voor het ontstaan van buiktyfus en een aantal infecties, zoals bloedvergiftiging en ontstekingen in de darm.

In vitro remt het bacteriën als Vibrio cholerae, Klebsiella pneumoniae, M. tuberculosis of M. pyogenes⁵. Onlangs is de antibacteriële werking van neemzaad en neemolie getest bij 14 pathogene bacteriën⁶. Maar net als bij de reguliere antibiotica, beperkt de bacteriebestrijdende werking van neem zich tot een aantal bacteriën, en zijn er bepaalde bacteriestammen die resistent zijn.

Verzorging en behandeling van het gebit

In India en Afrika gebruiken miljoenen mensen elke dag kleine takjes om hun tanden te poetsen. Velen van heb gebruiken daarvoor takjes van neem. Tandartsen ondersteunden deze vorm van tandenpoetsen, aangezien deze methode daadwerkelijk gebitsproblemen bleek te voorkomen⁷.

In een onderzoek werden de remmende eigenschappen van een neemextract op waterbasis onderzocht voor wat betreft de aggregatie, groei en hechting van bacteriën op hydroxyapatiet, evenals op de aanmaak van onoplosbare glucanen (onoplosbare derivaten van glucose), factoren die in vitro de vorming van tandplak bevorderen. De resultaten toonden aan dat het neemextract de aanmaak van onoplosbare glucanen afremde. Het extract remde bovendien het vermogen van bepaalde streptokokken om zich vestigen op het tandoppervlak⁸. De doeltreffendheid van het extract van neembladeren tegen de vorming van tandplak is onderzocht bij een groep mannen tussen de 20 en 30 jaar oud gedurende een periode van zes weken. In het onderzoek werd de doeltreffende werking vergeleken van een tandpasta met een extract van neembladeren en een monddouche met chloorhexedine. De resultaten van het onderzoek leken aan te tonen dat het neemextract de hoeveelheid tandplak die ontstond fors verminderde, evenals het aantal bacteriën⁹.

Virusbestrijdende eigenschappen

Neem bevat een aantal unieke bestanddelen die in staat zijn virussen in te kapselen, waardoor deze geen infectie meer kunnen veroorzaken. Neem remt eveneens de vermenigvuldiging van virussen die voorkomen op het oppervlak van cellen.
Farmacologische onderzoeken ondersteunen deze virusbestrijdende eigenschappen van neembladeren. Hoewel het hier nog gaat om voorlopige, niet bevestigde resultaten, zijn ze toch interessant. In de Verenigde Staten is aangetoond dat het waterhoudende extract van neem een zwak tot matig remmende werking heeft op het enzym DNA-polymerase van het hepatitis-B-virus¹⁰. In Duitsland heeft men aangetoond dat een neemextract op alcoholbasis doeltreffend werkt tegen het herpesvirus¹¹. De antivirale en virusdodende werking van het extract van neembladeren op alcoholbasis is aangetoond bij het Coxsackie B-virus¹². In vitro remt het de vorming van verschillende types antigene plak van het virus Coxsackie B bij een concentratie van 1 mg/ml.

Een aangetoonde werking als antioxidant

De antioxiderende werking van neemzaad is in vivo aangetoond tijdens de ontkieming van een plant. Bij mannetjesratten waarbij de oxidatiestress werd opgevoerd doordat er een krachtige, kankerverwekkende stof werd toegediend die de lever aantastte, bleek een voorbehandeling met het extract van neembladeren op alcoholbasis te zorgen voor een lagere concentratie van geperoxideerde vetten. Dezelfde wetenschappers onderzochten eveneens een groep albinomuizen. In dat onderzoek bleek dat het extract van neembladeren de vetperoxidatie verminderde en de antioxiderende activiteit van glutathion peroxidase stimuleerde¹³.

Gunstige eigenschappen voor onstekingsziekten

Neem wordt gebruikt voor de behandeling van reumatiek en artritis, maar ook voor andere ontstekingsziekten. Er zijn verschillende onderzoekswerken waarin de ontstekingsremmende eigenschappen van neem zijn aangetoond¹⁴. Ook zijn er onderzoeken die aantonen dat een van de werkstoffen in neemzaad, namelijk nimbidin, een gunstige invloed uitoefent op artritis en op andere ontstekingen. De ontstekingsremmende werking bij acute of chronische ontstekingen van neem uit zich op verschillende manieren. De sterke ontstekingsremmende werking van neem bij acute, pijnlijke ontstekingen lijkt te suggereren dat het de afgifte voorkomt van bepaalde neuro-chemische stoffen die ontstekingen veroorzaken, zoals prostaglandines. Er is een studie waaruit blijkt dat een extract van neembladeren prostaglandines effectiever afremde dan aspirine¹⁵.

Beschermer van de lever

Testen met een extract van neembladeren op waterbasis hebben laten zien dat neem een aantoonbare beschermende werking heeft tegen necrose van de lever. De testen werden uitgevoerd bij ratten die paracetamol kregen toegediend. De hoge gehaltes aan AST, ALT en GGT, die duiden op leverbeschadigingen, bleken na toediening van het extract van neembladeren op waterbasis aanzienlijk te zijn afgenomen¹⁶. Bij ratten die blootgesteld werden aan stress, of die men ethanol had toegediend, werd het effect getest van neemextract op het ontstaan van zweren. Het extract werd toegediend in doses van 10, 40 of 160 mg bladeren per kg lichaamsgewicht ineens, of als serie van vijf doseringen als voorbehandeling. Neem reduceerde op dosisafhankelijke wijze de ernst van de maagzweren bij ratten die blootgesteld waren aan stress. Het verminderde eveneens de schade aan het leverslijmvlies door ethanol. Het extract leek degranulatie van de mastocyten te voorkomen. Bovendien leek het de hoeveelheid maagslijmvlies bij gestreste dieren te vergroten. Dit zou, in elk geval voor een deel, de remmende werking van neem op de zweervorming kunnen verklaren¹⁷. In het laboratorium werd aangetoond dat het extract van neem op waterbasis een krachtig remmende werking had op de zweervorming en de afscheiding van maagzuur afremde¹⁸.

Een bloedsuikerverlagende werking

Een neemextract van bladeren op waterbasis heeft op aanzienlijke wijze de bloedsuikerspiegel doen dalen en voorkwam hyperglykemie door glucose¹⁹. Neembladeren die oraal worden ingenomen zouden zorgden voor de daling van de bloedsuikerspiegel bij gezonde ratten. Ook bij ratten met een kunstmatig opgewekte diabetes verlaagde het neemextract de bloedsuikerspiegel²⁰.
Het bloedsuikerverlagende effect van de bladen van neem zouden te danken kunnen zijn aan de aanwezige flavonoïde, quercetine genaamd.

Neem en Malaria

Malaria is een koortsvorm die veel voorkomt in India en in de tropen. Het extract van neem wordt door de Indiase ayurvedische artsen al eeuwenlang voorgeschreven als behandeling van malaria. De gedroogde bladeren worden voor thee gebruikt door de bevolking van Niger en Haïti, ook voor de behandeling van deze ziekte.

Malaria is een koortsvorm die veel voorkomt in India en in de tropen. Het extract van neem wordt door de Indiase ayurvedische artsen al eeuwenlang voorgeschreven als behandeling van malaria. De gedroogde bladeren worden voor thee gebruikt door de bevolking van Niger en Haiti, ook voor de behandeling van deze ziekte.

Onderzoek heeft aangetoond dat neem giftig is voor de malariaparasiet, en dat het de koorts waaronder deze patiënten lijden kan verminderen. De neemextracten op water- of op alcoholbasis hebben aangetoond doeltreffend te werken tegen de parasiet P. falciparum.

Onderzoeken in India melden dat bestanddelen uit een extract van neembladeren- en zaden op basis van alcohol doeltreffend werkten tegen de parasietenstam van malaria die gevoelig is voor, of resistent is geworden tegen chloroquine21. De verschillende geteste extracten onderdrukten de groei van de parasieten gedurende 72 uur.

Hoewel de resultaten voorlopig zijn, lijken deze gegevens een duidelijke lijn aan te geven voor vervolgonderzoek. Het is belangrijk om te weten dat hoewel neemextract de parasieten van de ziekte doeltreffend bestrijdt, men niet heeft kunnen aantonen dat neem in staat is de ontwikkeling van de infectieziekte in het lichaam te voorkomen.

Een kankerbestrijdende werking

In zowel India als in Zuid-Azië hebben ayurvedische artsen de stof met succes gebruikt voor het verkleinen van tumoren. Onderzoeken tonen de kankerbestrijdende werking aan van neemextracten van bladeren op waterbasis. Men heeft het gebruik onderzocht van neemextract bij patiënten die leden aan verschillende vormen van kanker²².

Het kankerbestrijdende effect van twee verschillende doses (250 en 500 mg per kg lichaamsgewicht) van een extract van neembladeren op alcoholbasis werd bestudeerd bij muizen die leden aan een chemisch opgewekte kankervorm. De resultaten toonden aan dat beide doses van neembladeren de incidentie van tumoren terugdrongen²³.

---

Referenties:
1- Khan and Wassilew, 1987.
2- Chopra, Gupta and Nair, 1952.
3- Schneider, 1986.
4- Patel et Trivedi, 1962.
5- Satyavatu, Raina and Sharma, 1976.
6- Baswa, Rath, Dash et al., 2001.
7- M. Elvin-Lewis, 1980.
8- Wolinski et al., 1996.
9- Pai MR et al., 2004.
10- Informations de D .W. Unander.
11- Information de H. Schmutterer.
12- Badam, Koshi and Bedekar, 1999.
13- Subapriya et al., 2004.
14- Okpanyi, 1981.
15- Okpako, 1977.
16- Bhanwra et al., 2000.
17- Garg et al., 1993.
18- Bandyopadyay, 1998.
19- Murty et al., 1978.
20- El-hawary et al., 1990.
21- Badam et al., 1987.
22- Hartwell, 1982.
23- Dasgupta et al., 2004.