Het zuur-base-evenwicht in ons lichaam

Een goede zuur-basebalans in ons lichaam is onontbeerlijk voor een goede gezondheid. Veel enzymreacties werken binnen een beperkt kader van pH-waardes in het extracellulaire milieu. De werking van de enzymen is afhankelijk van dit zuur-base-evenwicht. Een verstoring van dit evenwicht kan leiden tot een scala aan gezondheidsproblemen. Onze voeding en onze voedingsgewoonten zorgen ervoor dat de balans richting verzuring gaat. Door een uitgebalanceerde voeding te combineren met fysieke inspanning en de inname van voedingssupplementen op basis van mineralen en plantaardige, alkalische stoffen, kan de zuur-basebalans in ons lichaam vaak worden hersteld.

Wanneer er in de medische wereld wordt gesproken over het zuur-base-evenwicht, dan verwijst men vaak naar de pH-waarde (Potentia hydrogenii) in het bloed. Deze waarde dient rond de 7,4 te blijven (licht alkalisch of basisch).

Regulering van het zuur-base-evenwicht

Het zuur-base-evenwicht in het bloed van onze weefsels is van dusdanig belang dat er verschillende biologische functies betrokken zijn bij het in stand houden van dit evenwicht, zoals de ademhaling, de ontlasting, de vertering en de celstofwisseling. In onze bloedbaan bevinden zich stoffen die via een chemische reactie voorkomen dat de pH-waarde wordt aangetast. Deze stoffen worden buffers genoemd. De belangrijkste buffers in ons bloed zijn bicarbonaat, albumine, globuline en hemoglobine.
De nieren reageren eveneens op de pH-waarde in het bloed. Wanneer het bloed te zuur is, dan zullen de nieren het teveel aan waterstofionen uitscheiden en kaliumionen vasthouden. Bij deze uitwisseling is fosfor onmisbaar. Wanneer het lichaam er niet op een andere manier aan kan komen, dan zal het fosfor uit onze botten halen. Als het bloed extreem zuur wordt, dan zullen de nieren een andere methode gebruiken: ze gaan over tot het uitscheiden van ammoniumionen via de urine. Is het bloed echter te alkalisch, dan zal dit proces worden omgekeerd, en zullen de nieren waterstofionen vasthouden.
Ook de longen dragen bij aan de regulering van het zuur-base-evenwicht door de afvoer van kooldioxide uit het bloed. Kooldioxide gaat in ons lichaam een verbinding aan met water waardoor koolzuur ontstaat. Verwijdering van kooldioxide uit het lichaam via de longen staat in die zin gelijk aan het elimineren van zuren. Ons ademhalingsritme kan al naar gelang de zuurgraad van ons lichaam variëren: wanneer er teveel zuren zijn, zal de ademhaling versnellen om meer kooldioxide af te scheiden. Is er sprake van een meer alkalische waarde, dan zal de ademhaling langzamer gaan om de zuurgraad omhoog te brengen. Zoals de pH-waarde in het bloed nauwkeurig beheerst moet worden, zo moet ook de zuur-basesverhouding in de cellen strikt gehandhaafd blijven. Deze regulering kan plaatsvinden doormiddel van pompen in de celmembranen die ervoor zorgen dat waterstof de cel in- en uit kan. Het merendeel van deze pompen heeft fosfor en magnesium nodig om goed te kunnen werken. De regulering van de pH in de cellen kan ook plaatsvinden via een aanpassing in de chemische reacties, waardoor er meer of juist minder waterstof wordt aangemaakt

De zuur-base-balans van het lichaam meten

De eenvoudigste manier voor het testen van de pH-waarde van het lichaam is door het gebruik van pH-teststrips. Wanneer de teststrip bevochtigd wordt met urine, dan zal deze direct verkleuren. Elke kleur staat voor een bepaalde pH-waarde. De eerste ochtendurine die direct na het ontwaken wordt uitgescheiden kan een pH-waarde van 5 of minder hebben. Tijdens het slapen ontdoet het lichaam zich namelijk van het teveel aan zuren. Een gezonde pH-waarde dient gedurende de dag te liggen tussen de 7 en 7,5.

Regulerende reacties op acidose of alkalose

Er is sprake van acidose wanneer de pH-waarde van het bloed te laag is (minder dan 7,35). Bij een te lage pH reageren de buffers in het bloed en proberen ze de waarde alkalischer te maken. Daarnaast zal de ademhaling versnellen, zodat het lichaam het koolzuur kan afvoeren door meer kooldioxide uit te ademen. Vervolgens zullen de nieren meer zuur afvoeren via de urine, waarna het evenwicht snel hersteld zal zijn.

Acidose wordt niet veroorzaakt door zure voedingsmiddelen als citroenen en sinaasappels. Het ontstaat meestal door stofwisselingsstoornissen, zoals diabetes of honger. Het kan ook ontstaan door nierziekten of ademhalingsstoornissen waarbij de afgifte van CO2 door de longen beperkt is.

Alkalose komt minder vaak voor, en kan ontstaan door hyperventilatie (een te snelle ademhaling), verlies van maagzuur door veelvuldig braken, overmatig gebruik van zuurbestrijdende medicijnen of medicijnen ter bestrijding van een maagzweer. In deze situatie proberen de buffers in het bloed de balans weer wat meer richting het zuur te sturen: de ademhaling zal minder diep worden om het CO2 in het bloed te behouden en zo het kooldioxidegehalte in het bloed te laten stijgen. De nieren dragen bij aan het herstel van de balans door meer alkalische urine uit te scheiden.

Wanneer de balans doorslaat naar zuur

Zoals gezegd werken al deze regulerende mechanismen goed wanneer het lichaam gezond is. Ons lichaam heeft echter een natuurlijke neiging om de balans richting verzuring te laten gaan. Dit komt omdat er door de stofwisseling in ons lichaam voortdurend zure afvalstoffen ontstaan die met name door de nieren en longen worden afgevoerd. Is de werking van deze organen onder invloed van verzurende factoren verstoord, dan wordt er teveel zuur aangemaakt en worden de afvalstoffen vervoerd naar de gewrichtsweefsels om de pH-waarde in het bloed zo optimaal mogelijk te houden. Dit proces van verzuring kan een chronische acidose tot gevolg hebben van de weefsels, hetgeen leidt tot een versnelde veroudering en dient ten gevolge, tot het ontstaan van een groot aantal ziekten.

De vertering en de zuur/base-chemie

De cellen in onze maagwand scheiden zoutzuur af. Wanneer dit zuur op uw huid terecht zou komen, dan zou het een licht brandend gevoel opwekken. Onze maag is echter beschermd met een slijmlaag die wordt afgescheiden door andere cellen in de maagwand. Maagzuur heeft twee belangrijke functies: het werkt direct in op de voeding, met name op eiwitten. Het verkleint de eiwitten door een proces dat hydrolyse wordt genoemd, en het zorgt dat het belangrijke enzym pepsine goed zijn werk kan doen. Wanneer er onvoldoende maagzuur is, dan wordt pepsine inactief, wat een slechte vertering tot gevolg heeft.
De normale pH-waarde in de maag ligt tussen de 1,5 en 2,5 (uiterst zuur). Deze waarde wordt in zekere mate geneutraliseerd door de opgenomen voedingsstoffen. De maag is echter in staat om de maagomgeving tijdens het eten weer zuurder te maken, zodat er een optimale vertering kan plaatsvinden. Tijdens het proces in de maag wordt het voedsel omgezet in een soepele brij, ook wel chyme genoemd. Deze brij is iets minder zuur en is met een pH-waarde tussen de 3,5 en 5 klaar om door te gaan naar de dunne darm.

De vertering gaat verder in de dunne darm onder invloed van enzymen die worden uitgescheiden door de alvleesklier, de galblaas en de darmwand. Hier is de situatie een heel andere: waar het in de maag van belang is dat de omgeving sterk zuur is, zo is het in de latere fases van de vertering juist noodzakelijk dat de omgeving alkalisch is. Dat is de reden waarom 90% van de vertering plaatsvindt in de dunne darm. De absorberende wand van de dunne darm is erg gevoelig. De belangrijke en snelle verandering van zuur naar alkalisch vindt plaats in de alvleesklier. Deze klier maakt de benodigde hoeveelheid bicarbonaat aan. De alvleesklier kan op een dag het equivalent produceren van 6 tabletten Alka-Seltzer. De spijsvertering is dus een complex
en gevoelig proces, waarbij reactiemechanismen betrokken zijn tussen de maag en de alvleesklier om een optimale zuur/baseverhouding in stand te houden. Het gebruik van medicijnen die dit gevoelige evenwicht aantasten is potentieel schadelijk.

Voedingsmiddelen: zuur of base

Onze voeding levert waterstofionen (zuren) en bicarbonaationen (basen). Hoe meer waterstofionen, hoe zuurder ons bloed en vice versa.
Een overschot aan zuur in ons bloed kan de kans op het ontstaan van osteoporose, diabetes, atherosclerose, hoge bloeddruk en bepaalde kankersoorten vergroten.
In het laatste stadium van de energieproductie wordt het minerale deel van de voedingsstoffen niet geoxideerd. Er blijft dus ofwel een alkalische, ofwel een zure, ofwel een neutrale mineralenmix over, afhankelijk van het soort mineraal in de voeding. Zwavel, fosfor en ijzer vormen zure ionen in ons lichaam. Deze mineralen komen vooral voor in voedingsstoffen die eiwitten bevatten, zoals vlees, vis, eieren, gevogelte, granen en noten. Deze voedingsmiddelen zorgen dan ook voor verzuring. Kalium, calcium, magnesium en natrium ontketenen alkalische reacties in ons lichaam. We vinden ze met name in groenten en fruit. Deze voedingsbronnen noemen we dan ook alkalisch (of basevormende voeding).
Een kwestie van de juiste balans Laten we melk als voorbeeld nemen: het is rijk aan eiwitten, zwavel en fosfor. U zou daaruit op kunnen maken dat het een voedingsstof is die zorgt voor zuurvorming. Melk bevat echter voldoende calcium, waardoor dit bijna neutrale voedingsmiddel bijdraagt aan het evenwicht. Voor ieder van ons geldt dat onze eigen specifieke stofwisseling en vertering een bepalende rol speelt bij het gegeven of een voedingsstof een alkalisch of zuur residu achterlaat. Zo zijn er bijvoorbeeld voedingsstoffen die organische zuren bevatten, zoals tomaten en citroenen. Zij laten normaal gesproken geen zure resten achter in ons lichaam. Bij sommige mensen worden deze voedingsmiddelen echter niet volledig verteerd, waardoor deze voedingsstoffen voor hen zuuropwekkend zijn. Dit komt vaak voor bij mensen met een laag maagzuurgehalte of een verstoorde schildklierwerking.

Andere factoren die het evenwicht beïnvloeden

Ook stofwisselingsfactoren of facetten van onze levensstijl kunnen de zuurgraad van ons lichaam en de reactie van ons lichaam op de voeding aantasten. Door infecties, roken en de consumptie van alcohol krijgt ons lichaam de neiging zuurder te worden. Daar komt nog bij dat de sporenelementen in onze voeding het zuur-base-evenwicht eveneens aantasten. Voor een goede werking van de pompen in onze cellen hebben we de juiste hoeveelheden magnesium en fosfor nodig. Zink is onmisbaar voor de afscheiding van zuur in de maag en voor het vasthouden of afscheiden van zuur via de nieren. Bovendien zijn er nog andere voedingsstoffen, zoals vitamine B, die een belangrijke rol spelen bij de volledige oxidatie van koolhydraten en vetten.

Gevolgen voor de gezondheid

Jarenlang heeft men gedacht dat de zuur- of basevormende eigenschappen in onze voeding alleen van belang waren voor patiënten die last hadden vannierstenen. Een alkalische voeding met vooral groenten en fruit zorgt voor meer alkalische urine, en werd gebruikt voor personen met nierstenen gevormd door urinezuur. Een zuurmakende voeding met veel vlees, vis en granen werd ingezet voor personen met nierstenen gevormd door oxalaat.

Osteoporose en het zuur-base-evenwicht

De beste illustratie van de schadelijke effecten van een te zure voeding voor onze gezondheid, is waarschijnlijk de invloed van de zuur/base-factoren op de gezondheid van onze botten. Acidose versnelt de schade die bij de katabole stofwisseling ontstaat en verstoort het anabole herstelproces.

Het was al langer bekend dat een eiwitrijke voeding de kans op osteoporose vergroot. Epidemiologische studies lijken inderdaad aan te tonen dat er een link bestaat tussen de consumptie van dierlijke eiwitten en osteoporose. Uit onderzoeken blijkt dat mensen die veel fruit en groente eten een hogere botdichtheid hebben dan mensen die minder fruit en groente eten. Er zijn ook onderzoeken bekend waarin is aangetoond dat adolescenten die regelmatig zure drankjes drinken (soft drinks) drie tot vijf maal vaker fracturen hebben.

De urine van vegetarische eters is alkalischer dan die van de vleeseters. Bij de vleeseters ontstaat het zuur door de zwavelhoudende aminozuren. De urine kan weer een juiste pH-waarde krijgen door groenten en fruit te eten naast het vlees. De inname van zuurvormende of alkalische voedingsmiddelen heeft een effect op de botten: het skelet speelt namelijk een rol bij het zuur-base-evenwicht, onder andere door calcium te leveren op het moment dat er een zuuroverschot is.

Wanneer het lichaam niet-verwijderbare zuren produceert (met name bij een gebrek aan vitamines of oligo-elementen), of wanneer er de totale zuurgraad te hoog wordt (via zuren uit voedsel en zuren afkomstig van de stofwisseling), dan zal het lichaam dit zure afval opslaan in de gewrichtsweefsels indien de nieren of longen niet in staat waren om het af te voeren. Wanneer het teveel aan zuur niet verwijderd wordt uit het lichaam, dan wordt het opgeslagen in de gewrichtsweefsels: deze chronische acidose van de weefsels tast het transport van zuurstof en de voeding van cellen aan. Het zet de deur open voor verschillende aandoeningen.

In een onderzoek werd gekeken naar het belang van een alkalische behandeling bij mensen die via de voeding een matige vorm van metabolische acidose kregen. De data van de proeven en epidemiologische onderzoeken ondersteunen de stelling dat alkalische voedingsmiddelen een positieve invloed hebben op de gezondheid van de botten. Het heeft een positief effect op de zuurmakende voeding en het daar aan gerelateerde risico op botbreuken. De acidose versterkt namelijk de activiteit van de osteoclasten (die zorgen voor de botresorptie) en remt de activiteit van osteoblasten, en dus ook de vorming van botweefsel. Er zijn studies gedaan bij gezonde vrouwen in de menopauze waarbij het metabolisme werd gecontroleerd. De vrouwen kregen een supplement van kaliumbicarbonaat, wat zorgde voor een lichte stijging van het bicarbonaatgehalte in het bloed, en waarbij de gehaltes binnen de normale waarden bleven. Het had tot gevolg dat de uitscheiding van zure urine, direct en omkeerbaar, vrijwel geheel gestopt werd. Tegelijkertijd werd het evenwicht van calcium en fosfor hersteld. Onderzoekers hebben hierdoor het idee opgevat dat de inname van grotere hoeveelheden fruit en groenten, of een alkaliserende supplementinname het ontstaan van osteoporose zou kunnen vertragen of zelfs voorkomen. Ook zou het spierverlies tegengaan en nierstenen van calcium bestrijden door de matige acidose op te heffen die men vaak tegenkomt bij ouderen.

Het evenwicht herstellen

Het zuur-base-evenwicht in ons lichaam kan hersteld worden met behulp van gerichte voedingsadviezen, door zuurstoftoevoer en door de inname van alkalische voedingssupplementen.

De voeding dient bij voorkeur te bestaan uit alkalische voedingsstoffen, zoals fruit en groenten. Zuuropwekkende voedingsmiddelen, zoals vlees, vis en granen, dienen te worden vermeden.

Fysieke inspanning, met name in de buitenlucht, versnelt het ademhalingsritme en stimuleert de urineafscheiding. Dit alles draagt bij aan het herstel van het evenwicht.
In sommige gevallen zijn een aanpassing van de voedingsgewoonten en een verbetering van de levensstijl alleen niet voldoende om de acidose in de lichaamsweefsels op te heffen. Voedingssupplementen op basis van alkalische planten en mineralen zijn dan onmisbaar voor het herstel van het zuur-base-evenwicht.

---

Sebastian A. et al., Improved mineral balance and skeletal metabolism in postmenopausal women treated with potassium bicarbonate, New Engl. J. Med., 1994; 330: 1976-81.
Susan E. et al., Acid-alkaline balance and its effect on bone health. International Journal of integrative
medicine, vol 2, n°6, Nov-Dec 2000.
Curtis R. et al., Alkali therapy in renal tubular acidosis: who need it ? J. Am. Soc. Nephrol. 13; 2186-2188, 2002.
Lemann J. Jr et al., The effect of chronic acid loads in normal man: further evidences for participation of bone mineral in the defense against chronic metabolic acidosis. J. Clin. Invest. 45: 1608-1614, 1966.
Bushinsky D.A. et al., Acid-base imbalance and the skeleton, in : Nutritional aspects of osteoporosis, Sereno symposia, SA Publication edn. Edited by Burckhardt P., Dawson-Huges B., Heaney R.P., New Yok, Springer verlag, 1998, p. 208-217.
Preminger G.M. et al., Prevention of recurrent calcium stone formation with potassium citrate therapy in patient with distal renal tubular acidosis, J. Urol. 134: 20-23, 1985.
Frasseto L. et al., Potassium bicarbonate reduces urinary nitrogen excretion in postmenopausal women. J. Clin. Endocrinol. Metabol. 82: 254-259, 1997.
Frassetto L.A. et al., Effect of age on blood acid-base composition in adult human: a role of age-related renal functional decline. Am. J. Physiol. 271: F1114-F1122, 1996.